شهرنشینی در دورۀ سامانیان : پایان‌نامه برای دریافت درجه دکتری تاریخ

شهرنشینی در دورۀ سامانیان : پایان‌نامه برای دریافت درجه دکتری تاریخ

دانشجویان گرامی رشته تاریخ مقطع دکتری سلام. تیم پرتلاش مسترداک این بار برای شما پایان نامه ای با موضوع ” شهرنشینی در دورۀ سامانیان ” به ارمغان آورده است. امیدوراریم برای شما مفید بوده وو به شما در مسیر رشد و پیشرفت علمی کمک نماید. تیم مسترداک برای شما دانشجویان عزیز مقطع کارشناسی ارشد رشته تاریخ آرزوی توفیق روزافزون دارد.

 

چکیده رساله شهرنشینی در دورۀ سامانیان

دوره سامانیان از مهم‌ترین دوره‌های اثرگذار در گستره فرهنگ و تمدن ایران و شهرهای قلمرو حکومتی این دودمان، بستر شکوفایی عناصر گوناگون فرهنگی و تمدنی بوده‌اند. از دیگر سو، شرایط جغرافیایی و عوامل گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در ساخت و توسعۀ شهرها و شکوفایی شهرنشینی تأثیر داشته‌اند. از آنجا که شهرپژوهی بر پایه پیشینه تاریخی شهرها از مهم‌ترین مسائلی است که جامعه کنونی به آن نیازمند است و شهر و شهرنشینی در دورۀ سامانیان دوره‌ای تأثیرگذار را طی کرد، در این پایان‌نامه این موضوع  مورد بازشناسی و تحلیل قرار گرفته است.  در اینجا از نظر زمانی محدوده سده چهارم قمری (دهم میلادی) و از نظر مکانی قلمرو فرهنگی و تمدنی ایران با تأکید بر بخش‌های شرقی ایران (خراسان و ماوراءالنهر / خراسان بزرگ) را در بر می‌گیرد. از این رو مسئله اصلی که این پژوهش به آن می‌پردازد چنین است: پیشینه ساخت شهر و شهرنشینی در ایران و عوامل اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي(دهقانان، روستاها، ساختار اقتصاد شهری و… ) و اقدامات سامانيان تا چه اندازه در شکوفایی شهرها و شهرنشيني در دورۀ سامانیان تأثير داشتند؟

این پژوهش بر اساس روش تحقیق تاریخی و مبتنی بر منابع جغرافی ا‌نگاری و تاریخی انجام گرفته است. دستاوردهای این پژوهش عبارتند از: پژوهش دربارۀ شهرهای سامانی؛ بررسی عوامل گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی مؤثر در بالندگی شهرها در آن دوره؛ پژوهش دربارۀ شهرواحه‌های سغد و بازشناسی ساخت کالبدی شهر بخارا در دورۀ سامانیان. در این راستا شهر در آن دوره بر پایه پیشینه ساخت شهر و تأثیرگذاری دورۀ سامانیان در آن مورد بررسی قرار گرفته است.

واژه‌های کلیدی: سامانیان، تاریخ شهروشهرنشینی، سُغد، بخارا

اهمیت موضوع شهر و شهرنشینی در دورۀ سامانیان:

پیدایش و بالندگی شهر و شکوفایی شهرنشینی در گسترۀ جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران‌زمین (ایرانشهر)، متأثر از عوامل طبیعی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی گوناگونی بوده است که با در نظر گرفتن این عوامل در حوزه‌های گوناگون علمی مانند جغرافیایی (طبیعی و انسانی – شهری و روستایی)، تاریخی، جامعه شناسی،  علوم اقتصادی ، سیاسی و… ‌می‌توان جریان شکل‌گیری شهر و برقرار شدن زندگی شهری یا شهرنشینی را از سپیده دم تا تکوین و شکوفایی آن، بررسی کرد. گستردگی جغرافیایی، تنوع ساخت فضایی- کالبدی، اهداف، انگیزه‌ها و شیوه‌های بیش و کم متفاوت استقرار در مکان‌های گوناگون، نقش جامعه، اقتصاد، فرهنگ و … در پویایی شهرها و اثرگذاری شهرها بر جنبه‌‌های گوناگون زندگی انسان و دَه‌ها دلیل دیگر باعث شده‌اند تا شهرنشینی همچنان نیازمند مطالعات و کاوش‌های گسترده و دامنه دار از دیدگاه تاریخی باشد.

امروزه توجه به رشته‌هایی مانند جامعه‌شناسی شهری، اقتصاد شهری، جغرافیای شهری، و گروه‌های گوناگون شهرپژوهی در عرصه‌های تاریخی، باستان‌شناسی، فرهنگ و مدنیت و… برآمده از نیازهای اساسی جوامع به شناخت بستر و محیط زندگی و پویایی آن است. در این راه نظریه‌های گوناگون از سوی پژوهشگران رشته‌ها و عرصه‌های مختلف علمی ارائه شده که نشان‌دهنده اهمیت این موضوع در سطح منطقه‌ای و جهانی است. در چنین شرایطی، نقش پیشگامان مدنیت و سرزمین‌هایی که خاستگاه و بستر نخستین شهرها یا نخستین جوامع شهرنشین بوده و دوره‌های گوناگونی از بالندگی شهرنشینی را تجربه کرده‌اند، بیش از پیش نمایان ‌می‌شود.

شهر به عنوان بستر پويايي و تکوين هر جامعۀ برخوردار از ویژگی‌ها و مؤلفه‌های تمدن، ریشه در تلاش‌های جامعه‌ای دارد که با قدم و اندیشه در طی چندین هزاره زمینه‌های پیدایش و شکوفایی آن را فراهم آورده‌اند. از این رو‌ شهر می‌تواند نماد جوامعی باشد که بر شالوده و بنیاد و بر سیما و پیشینه مدنیت خود ‌می‌بالند.

در سرزميني که به تعبير تاريخي «ايرانشهر» یا «ايران‌زمين» خوانده مي‌شود، شهر همواره پايگاه و پهنۀ انتقال دهنده دستاوردهاي جامعه ايراني در دوره‌هاي گوناگون بوده است. از اين رو شهر و شهرنشيني در ايران ريشه و پيشينه کهن دارد. چندان که در سیر تکوین جامعه ایران توأمان با دیگر شیوه‌های زندگی، همچون روستانشینی و شبانکارگی، همواره سهم قابل تأملی داشته است. ساخت شهر و زندگی شهری یا شهرنشینی در ایران پیش از اسلام در دوره‌ای دست‌کم سه هزارساله به تجربه‌هایی نائل آمد که در دوره‌های گوناگون، بالندگی خود را نوید بخشید. شهر در ایران پیش از اسلام و پس از آن، از تلاقی و تعامل اندیشه‌ها و سنت‌های مختلف بهره برد و پویایی زندگی و تمدن بر اساس شهر و واحدهایی که زمینه بالندگی آن را فراهم آوردند(ده، روستا و…)، در ساختاری هماهنگ از فرهنگ، جامعه، اقتصاد و سیاست بر گستره جغرافیایی این سرزمین پایداری خود را بردوام نگه داشتند. از این رو، دست کم‌می‌توان باور داشت که به رغم رویدادهای گوناگونی که در طی هزاران سال بر سر شهرهای ایران گذشته و با آنها خو کرده و راه خود را پیموده‌اند، هنوز هم‌می‌توان به رغم گسترش پیوندهای میان شهرها در پهنه جهان صنعتی امروز نشانه‌های بالندگی‌های گذشته را به وضوح مشاهده کرد!

پس از اسلام با آنکه شهرهاي ايراني طي دو سده دچار آشوب‌هاي سياسي و رکود اقتصادي شدند، اما در سده سوم قمري رو به توسعه گذاشتند و در عصر فرمانروایی دو دودمان سامانيان آل‌بویه، با تلاش‌هاي فکري انديشمندان، شهرسازان و معماران بنيان شهرها در تلفيقي از هويت ايراني _ اسلامي قرار گرفت.

فهرست مطالب رساله شهرنشینی در دورۀ سامانیان

چکیده………… ۵

پیشگفتار……………۶

بخش مقدماتی: درآمدی بر روش تحقیق و منبع شناسی………… ۹

مدخل پژوهش ………….۱۰

اهمیت موضوع شهر و شهرنشینی در دورۀ سامانیان …………..۱۱

پيشينۀ تحقيق ………….۱۳

قلمرو زمانی و مکانی پژوهش ……………..۱۸

بیان مسئله و فرضیۀ تحقیق ………..۱۹

روش تحقیق……………۲۲

سامان پژوهش……………۲۳

موانع و مشکلات تحقیق………….۲۴

2. نقد و بررسي منابع تحقیق…………۲۵

تاریخ نوشته‌های جغرافیایی ……….۲۶

آگاهي‌هاي جغرافيايي در متون كهن ايراني……….۲۹

منابع جغرافیا نگاری در دوره اسلامی……..۳۱

نگاهي كلي به برخي از منابع جغرافیا نگاری جغرافيايي……..۴۲

تاريخ‌هاي محلي ………..۴۹

 

بخش یکم: شهر و شهرنشینی در ایران ………….۵۸

فصل یکم: پیشینۀ ساخت و تکوین شهر در ایران…………….۵۹

1. سپیده‌دم شهرنشینی در ایران…………..۵۹
2. تجربۀ پیش آریایی ساخت شهر در تمدن عیلام……….۶۷
3. هگمتانه، خاستگاه مادها در گذر از ده نشینی به شهرنشینی………….۶۹
4. تلاقی تمدن‌ها در شهرسازی دورۀ هخامنشیان…………..۷۲
5. پولیس‌ها (دولت شهرهای) یونانی در ایران………..۷۵
6. گِرد شهرهای پارتی………….۸۰
7. شهر و شهرنشینی در دوره ساسانیان…………….۸۷
8. تداوم و تحول شهر و شهرنشینی در سده‌های نخستین اسلامی………….۹۲

 

فصل دوم: عناصر کالبدی در شهرهای ایران با تأکید بر دوره سامانیان…………۱۰۳

1. ارگ /کهندژ…………۱۰۴

پیشینه نام………۱۰۴

مکان‌یابی و ساختار ارگ در قلمرو جغرافیایی ایران…………۱۰۸

ارگ در ایران باستان …….۱۲۰

ارگ در دوره اسلامی………۱۲۶

کهندژ در شهرهای عصر سامانی………..۱۳۰

2. شارستان و ربض (بیرونی)…………۱۳۶

مفهوم شارستان و ربض در ایران……………۱۳۶

شارستان و ربض در دوره سامانیان……………..۱۴۰

دروازه…………..۱۴۱

کوی / محله…………..۱۴۴

مسجد……….۱۴۷

بازار……………۱۵۳

میدان………….۱۵۶

 

فصل سوم: مفهوم شهر در ایران با تأکید بر دورۀ سامانیان…………۱۶۰

1. درآمدی بر مفهوم شهر…….۱۶۰
2. دستکرت………..۱۶۳
3. دیه/ ده……….۱۶۶
4. تسوک……………۱۷۴
5. روستا/ روستاک/ رستاق………۱۷۵
6. کوره……….۱۸۲
7. قصبه / مصر……….۱۸۶
8. استان………….۱۹۰
9. بازشناسی مفهوم شهر در ایران……….۱۹۹

 

بخش دوم: شهر و شهر نشینی در دوره سامانیان………۲۱۰

فصل یکم: داد و ستد در شهرهای دوره سامانی……….۲۱۱

1. نقش شهرها در راه‌هاي تجاری- فرهنگی دوره سامانیان……..۲۱۳
2. ۲٫ مبادلات پولی و سکه‌خانه‌های سامانیان……….۲۳۲

 

فصل دوم: شهر و شهرنشینی در خاستگاه سامانیان…….۲۴۳

1. شهر واحه‌های سغد……….۲۴۳
2. بازشناسی معنای شهر در سغد………..۲۴۵
3. نقش رود سغد در ساخت شهرواحه‌ها………..۲۵۰
4. پیشینۀ ساخت شهرواحه‌های سغد……….۲۵۶

ساخت و خاستگاه اسطوره‌ای……۲۵۶

کاوش‌های باستان‌شناختی……..۲۶۰

5. نقش تجاری شهرواحه‌های سغد……….۲۶۳

۶٫کالبد شهرواحه‌ها…….۲۶۶

 

فصل سوم: بخارا نمونه‌ای از شهرسازی و شکوفایی شهرنشینی…….۲۷۱

1. خاستگاه شهر بخارا بر اساس پیشینۀ نام……۲۷۱

بخارا: پیشینۀ شهرنشینی از آغاز تا دورۀ سامانیان………۲۷۷

2. پیشینۀ ساخت شهر…..۲۸۴
3. شکل شناسی شهر در سه سدۀ نخست اسلامی……….۲۸۷
4. باروها و دروازه‌های بخارا…..۲۹۱

بارو و دروازه‌های شارستان………..۲۹۲

باروها و دروازه‌های ربض………..۲۹۷

5. سازه‌های آبی و سازمان آبیاری در شهر بخارا…………۳۰۵
6. کوی‌های شارستان…..۳۰۹
7. بازار در کالبد شهرواحه‌های بخارا…………۳۱۲

بازارهای شهر بخارا………….۳۱۳

بازار طواویس………۳۱۶

 

نتيجه‌گيري……………….۳۲۲

منابع و مآخذ……………..۳۲۶